همه چیز درباره ابتکار کمربند و جاده BRI؛ راه ابریشم جدید و نوین

پروژه ابتکار کمربند و جاده چین (Belt and Road Initiative) که به نام راه ابریشم جدید و مدرن شناخته می شود، راهبردی است که توسط چین آغاز شده و به دنبال اتصال آسیا با آفریقا و اروپا از طریق شبکه های زمینی و دریایی با هدف بهبود یکپارچگی منطقه، بازگشت تجارت از دریا و هوا به خشکی و همچنین افزایش رشد اقتصادی است. این نام در سال ۲۰۱۳ توسط رئیس جمهور چین، شی جین پینگ، ابداع شد و برگرفته از مفهوم جاده ابریشم است که ۲۰۰۰ سال پیش در زمان سلسله هان ایجاد شد؛ در واقع جاده ابریشم یا راه ابریشم یک شبکه ارتباطی بسیار قدیمی است و شامل مسیرهای تجاری می باشد که برای قرن ها، چین را از طریق اوراسیا به دریای مدیترانه متصل می کرد. پروژه BRI که به عنوان پروژه یک کمربند یک جاده نیز شناخته می شود، شامل یک کمربند اقتصادی و یک گذرگاه بین قاره ای که چین را از طریق راه زمینی به جنوب شرقی آسیا، جنوب آسیا، آسیای مرکزی، روسیه و اروپا متصل می کند، و همچنین یک مسیر دریایی که مناطق ساحلی چین، جنوب شرق و جنوب آسیا، اقیانوس آرام جنوبی، خاورمیانه و شرق آفریقا را تا اروپا متصل می کند. همراه بازرگانی ایجاب باشید.

ابتکار کمربند و جاده در پنج اولویت اصلی طبقه بندی می شود:

• هماهنگی سیاسی
• اتصال زیرساختی
• تجارت بدون مانع
• ادغام مالی
• ارتباط افرادی

BRI با یک برنامه ریزی بسیار بزرگ سرمایه گذاری در توسعه زیرساخت ها برای بنادر، جاده ها، راه آهن و فرودگاه ها، و همچنین نیروگاه ها و شبکه های مخابراتی همراه است. این پروژه اکنون بر “سرمایه گذاری با کیفیت” از طریق استفاده بیشتر از تامین مالی و ابزارهای کاهش ریسک تاکید می کند. BRI یک مکانیسم مهم برای تجارت دوجانبه چین با شرکای خود است: از مارس ۲۰۲۰، تعداد کشورهایی که با امضای یادداشت تفاهم (MoU) با چین به طرح کمربند و جاده ملحق شده‌اند، ۱۳۸ کشور است.

ابتکار کمربند و جاده نام نسبتا جدیدی است. در ابتدا به عنوان دو پروژه جداگانه و سپس به عنوان پروژه “یک کمربند، یک جاده” و سپس به عنوان ابتکار کمربند – جاده شناخته شد.

کمربند

عنصر «کمربند» به طرح‌هایی اشاره دارد که اروپا و آسیا را به هم متصل می‌کند. این ایده برای اولین بار توسط رئیس جمهور چین شی جین پینگ در سفر به قزاقستان در سال ۲۰۱۳ مطرح شد و آسیای مرکزی به عنوان حیاتی ترین منطقه برای عنصر “کمربند” در نظر گرفته می شود.

جاده

در سال ۲۰۱۴ شی جین پینگ طرح هایی را برای ایجاد زیرساخت های تجاری دریایی جدید در امتداد مسیر قدیمی مارکوپولو – جاده ابریشم که چین، آسیای جنوب شرقی، آفریقا و اروپا را به هم متصل می کند، تشریح کرد. این مسیر طولانی‌تری برای اجتناب از تنگه مالاکا خواهد بود و ایستگاه‌های سوخت‌رسانی، بنادر، پل‌ها، صنعت و زیرساخت‌ها را از طریق آسیای جنوب شرقی و به اقیانوس هند در خود جای می‌دهد. پاکستان احتمالا مهم ترین کشور شریک در این پروژه از طریق کریدور اقتصادی چین – پاکستان است.

جاده ابریشم قدیمی چه بود؟

جاده ابریشم اولیه در طول گسترش سلسله هان چین به سمت غرب (۲۰۶ پیش از میلاد) ایجاد شد و این مسیر بیش از چهار هزار مایل تا اروپا امتداد داشت. بنابراین آسیای مرکزی کانون و مرکز یکی از اولین موج‌های جهانی‌سازی بود که بازارهای شرقی و غربی را به هم متصل کرد، ثروت عظیمی را به ارمغان آورد و سنت‌های فرهنگی و مذهبی را در هم آمیخت. ابریشم، ادویه جات، یشم و سایر کالاهای با ارزش چینی به سمت غرب حرکت کردند و طلا و سایر فلزات گرانبها، عاج و محصولات شیشه ای به چین وارد می شود. در واقع واردات از چین و صادرات به چین هر دو از طریق راه ابریشم انجام می شد و بخشی از این مسیر از ایران نیز می گذشت. استفاده از این مسیر در طول هزاره اول، تحت رهبری ابتدا امپراتوری روم و سپس بیزانس، و سلسله تانگ (۶۱۸-۹۰۷ پس از میلاد) در چین به اوج خود رسید.

جنگ‌های صلیبی و همچنین پیشرفت مغول‌ها در آسیای مرکزی، تجارت را کاهش داد و امروزه کشورهای آسیای مرکزی از نظر اقتصادی از یکدیگر منزوی شده‌اند و تجارت درون منطقه‌ای درصد کمی از کل تجارت فرامرزی را تشکیل می‌دهد. آنها همچنین به شدت به روسیه وابسته هستند؛ به ویژه برای حواله های ارسالی که تقریبا یک سوم تولید ناخالص داخلی (GDP) قرقیزستان و تاجیکستان را تشکیل می داد.

کشورهای حاضر در پروژه ابتکار کمربند و جاده چین

بر اساس اطلاعات رسمی، در مارس ۲۰۲۲ تعداد نزدیک به ۱۵۰ کشور و ۳۲ سازمان بین المللی موافقت نامه همکاری برای BRI امضا کرده بودند. برای اینکه کشورها و سازمان‌ها به BRI بپیوندند، باید تفاهم نامه (MoU) را امضا می‌کنند. کشورهای ابتکار کمربند و جاده (BRI) در تمام قاره ها پراکنده شده اند:

• ۴۴ کشور در جنوب صحرای آفریقا
• ۳۵ کشور در اروپا و آسیای مرکزی
• ۲۵ کشور در شرق آسیا و اقیانوس آرام (از جمله چین)
• ۲۱ کشور در آمریکای لاتین و کارائیب
• ۱۸ کشور در خاورمیانه و شمال آفریقا
• ۶ کشور در جنوب شرق آسیا

BRI همچنین با ۱۸ کشور اتحادیه اروپا (EU) و ۹ کشور G20 همکاری می کند. جدول زیر نمای کلی از کشورهای عضو ابتکار کمربند و جاده (BRI) تا مارس ۲۰۲۲ را ارائه می دهد:

حاکمیت شرکتی ابتکار کمربند و جاده (BRI)

در مقایسه با سایر ابتکارات جهانی (مانند G20)، BRI در حال حاضر اصول حاکمیت شرکتی رسمی و دبیرخانه ای ندارد. در سال ۲۰۱۴، گروهی پیشرو برای پیشبرد و توسعه یک کمربند یک جاده اعلام شد اما با این حال اطلاعات کمی تاکنون در این مورد در دسترس بوده است. از سوی دیگر، بسیاری از مؤسسات برای کمک به اهداف BRI به کار گرفته شده اند یا ظهور کرده اند؛ به عنوان مثال:

• موسسات مالی چینی مانند صندوق جاده ابریشم، بانک توسعه چین، بانک اگزیم چین
• موسسات مالی چندجانبه مانند بانک زیرساخت و سرمایه گذاری آسیایی (AIIB) و بانک توسعه جدید (NDB)
• بانک‌های تجاری مانند بانک صنعتی و تجاری چین (ICBC)، بانک ساختمانی چین یا بانک کشاورزی چین
• ارگان ها و سازمان های چینی مانند شورای دولتی که بر همه وزارتخانه‌ها و کمیسیون‌های ویژه در چین نظارت می‌کند و طرح کلی سرمایه‌گذاری‌های خارجی (ODI) را ایجاد می‌کند، یا کمیسیون تنظیم مقررات بانکی و بیمه چین (CBIRC) که پروژه‌های ODI را تایید می کند
• بانک مرکزی چین – بانک خلق چین (PBoC)، که سیاست پولی را ایجاد می کند و ذخایر ارزی را مدیریت می کند.
• وزارتخانه های چین مانند وزارت بازرگانی (MOFCOM) که پروژه های OFDI خاص را تایید می کند. کمیسیون توسعه و اصلاحات ملی (NDRC)، که اهداف و سیاست های OFDI را توسعه می دهد. وزارت امور خارجه (MFA) که روابط دیپلماتیک و سیاست های چین را مدیریت می کند. وزارت اکولوژی و محیط زیست (MEE) که دستورالعمل های زیست محیطی را صادر می کند.

برنامه چین برای راه ابریشم جدید چیست؟

رئیس جمهور چین این پروژه را برای اولین بار در سفرهای رسمی به قزاقستان و اندونزی در سال ۲۰۱۳ اعلام کرد. این طرح دو جنبه داشت؛ کمربند دریایی و جاده زمینی. این دو در ابتدا به عنوان ابتکار یک کمربند یک جاده نامیده می شدند، اما در نهایت به ابتکار کمربند و جاده تبدیل شدند. چشم انداز اعلام شده از سوی رئیس جمهور چین شامل ایجاد شبکه وسیعی از راه‌آهن، خطوط لوله انرژی، بزرگراه‌ها و گذرگاه‌های مرزی ساده هم به سمت غرب – از طریق شوروی سابق – و هم از جنوب – به سمت پاکستان، هند و بقیه جنوب شرقی آسیا بود. به گفته آقای شی جین پینگ، چنین شبکه ای استفاده بین المللی از واحد پولی چین یوان را گسترش می دهد. (در سال ۲۰۱۸، بانک توسعه آسیایی برآورد کرد که این قاره سالانه با کمبود بودجه زیرساختی بیش از ۹۰۰ میلیارد دلار مواجه است.) علاوه بر زیرساخت های فیزیکی، چین صدها منطقه ویژه اقتصادی یا صنعتی را حمایت کرده و کشورها را تشویق به ورود به این مناطق کرده است.

شی جین پینگ متعاقبا در اجلاس سال ۲۰۱۳ انجمن کشورهای جنوب شرق آسیا (ASEAN) در اندونزی، برنامه‌هایی را برای جاده ابریشم دریایی قرن ۲۱ اعلام کرد. برای تطبیق توسعه تجارت دریایی، چین برای توسعه بندر در امتداد اقیانوس هند، از جنوب شرقی آسیا تا شرق آفریقا و بخش هایی از اروپا سرمایه گذاری خواهد کرد. جاه طلبی کلی چین برای BRI خیره کننده است. تا به امروز نزدیک به ۱۵۰ کشور – که دو سوم جمعیت جهان و ۴۰ درصد تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می دهند – پروژه هایی را امضا کرده اند یا به انجام آن علاقه نشان داده اند. کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند که هزینه‌های چین در طول عمر BRI می‌تواند به ۸ تریلیون دلار برسد؛ اگرچه برآوردها متفاوت است.

پروژه ابتکار کمربند و جاده چه عایده ای برای چین دارد؟

چین انگیزه های ژئوپلیتیکی و اقتصادی پشت این ابتکار دارد. شی جین‌پینگ چشم‌انداز چین را به سوی این پروژه معطوف کرده است؛ حتی با وجود اینکه وام‌های معوق این کشور به معادل بیش از یک چهارم تولید ناخالص داخلی آن افزایش یافته است. کارشناسان، BRI را در کنار استراتژی توسعه اقتصادی چین در سال ۲۰۲۵ از اصلی‌ترین برنامه های دولت جسور چین می دانند. شی جین پینگ ابتکار کمربند جاده را به عنوان نقطه مقابلی در برابر «منزوی کردن آسیا» که پروژه ای تحت حمایت و تبلیغ ایالات متحده است عنوان کرده و از آن به عنوان راهی برای چین در جهت توسعه ارتباطات تجاری جدید، پرورش بازارهای صادراتی، افزایش درآمد چین و صادرات ظرفیت تولید مازاد چین است. دیوید ساکس، کارشناس آمریکا و چین می گوید: «چین در ترسیم مجدد نقشه های تجاری در سرتاسر جهان موفقیت قابل توجهی داشته است، به گونه ای که چین را در مرکز قرار می دهد؛ نه ایالات متحده یا اروپا.»

در عین حال، چین انگیزه دارد تا پیوندهای اقتصادی جهانی را با مناطق غربی خود که از نظر تاریخی مورد غفلت قرار گرفته اند، تقویت کند. ترویج توسعه اقتصادی در استان غربی سین کیانگ، جایی که خشونت جدایی‌طلبان در حال افزایش است، اولویت اصلی است؛ همانطور که تامین انرژی به صورت طولانی‌مدت از آسیای مرکزی و خاورمیانه، به‌ویژه از طریق مسیرهایی که ارتش آمریکا نمی‌تواند در آن اختلال ایجاد کند، اولویت اصلی است. به طور کلی، رهبران چین مصمم هستند که اقتصاد را بازسازی کنند تا از دام به اصطلاح درآمد متوسط دوری کنند. در این سناریو که از سال ۱۹۶۰ تقریبا ۹۰ درصد از کشورهای با درآمد متوسط را گرفتار کرده است، دستمزدها افزایش می‌یابد و کیفیت زندگی بهبود می‌یابد زیرا کشورها برای تغییر به سمت تولید کالاها و خدمات با ارزش بالاتر تلاش می‌کنند.

در نهایت، پکن می تواند به دنبال اهرم های ژئوپلیتیکی بر کشورهای BRI باشد. یک مطالعه در سال ۲۰۲۱، بیش از یکصد قرارداد تامین مالی که چین با دولت‌های خارجی امضا کرده بود، تجزیه و تحلیل کرد و دریافت که این قراردادها اغلب حاوی بندهایی هستند که بازسازی روابط با بیست و دو کشور عمده طلبکار معروف به “باشگاه پاریس” را محدود می‌کند. چین همچنین غالبا حق مطالبه بازپرداخت در هر زمان را حفظ می‌کند و به پکن این امکان را می‌دهد تا از بودجه به عنوان ابزاری برای پیگیری مسائل داغ چین مانند تایوان استفاده کند.

یک سناریوی روشن پیش رو این است که BRI به گسترش خود ادامه خواهد داد اما باید در پاسخ به انتقادات بین المللی خود را تطبیق دهد. استراتژی BRI ایجاد یک شبکه چین محور جدید از روابط اقتصادی، مالی، سیاسی و امنیتی در سراسر جهان است. این ایده، شامل ارتقای چشم انداز حکومت جهانی آینده بر اساس ارزش های چینی است. چین با وجود ترجیح خود برای مسیرهای زمینی، مسیرهای دریایی خود را نیز با مالکیت و کنترل بنادر در خطوط دریایی اقیانوس هند و آسیای جنوب شرقی گسترش داده است.

در آفریقا، چین به بزرگترین منبع مالی توسعه تبدیل شده است و تقریباً ۲۰ درصد از کل وام های این قاره را تشکیل می دهد. برخی کشورها بیش از حد وام می گیرندتا جایی که صندوق بین المللی پول گفته است که بیش از ۲۰ کشور آفریقایی بیش از حد بدهکار هستند. در آسیا، بندر آب های عمیق هامبانتوتا سریلانکا که در سال ۲۰۱۷ توسط چین به مدت ۹۹ سال در ازای بدهی های این کشور اجاره شد، ویژگی معیوب BRI چین را برجسته کرده است. چنین پروژه هایی اغلب به جای مردم به نفع نخبگان فاسد در آفریقا و دیگر کشورها بوده است. بانک‌های چینی نیز به نوبه خود، شرایط سخت‌گیرانه وام‌دهی را اتخاذ کرده‌اند. پیش از کنفرانس تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد در نوامبر گذشته در گلاسکو، پکن اعلام کرد که دیگر نیروگاه های زغال سنگ را در خارج از کشور تامین مالی نخواهد کرد. از آنجایی که چین بزرگترین سرمایه گذار و سازنده نیروگاه های زغال سنگ در جهان است، این موضوع قابل توجه است.

اگرچه فساد، سیاست‌های غیر رسمی، روابط دوستانه و استفاده از شبکه‌های شخصی، ابزارهایی مهم برای گسترش منافع چین در خارج از کشور بوده‌اند اما هزینه‌بر و در نهایت معکوس بوده‌اند. طبق گزارش بانک جهانی، رشوه در پروژه های حمل و نقل ممکن است ۵ تا ۲۰ درصد از کل هزینه های حمل و نقل را تشکیل دهد. افزایش شفافیت برای بهبود حکمرانی و سود بردن کل جمعیت به جای نخبگان کوچک و فاسد در کشورهای شریک بسیار مهم خواهد بود.

حضور ایران در ابتکار کمربند و جاده

ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران در سفر به چین گفت که ایران از طرح کمربند و جاده (BRI) پیشنهادی چین استقبال می کند و آماده همکاری با چین برای حفظ صلح جهانی و تسهیل توسعه جهانی است. رئیسی این سخنان را طی سخنرانی در دانشگاه پکن بیان کرد و در آنجا عنوان استاد افتخاری را دریافت کرد.

رئیسی در سخنان خود گفت: «مردم چین و ایران با گشودن راه باستانی ابریشم، تاریخ پرشکوهی خلق کردند، ارتباط متقابل را تقویت کردند و مشترکاً به دنبال سعادت مشترک بشریت بودند. چندجانبه گرایی عنصر کلیدی نظم نوین بین المللی و ضامن تحقق عدالت است. برای حفظ صلح جهانی و تسهیل توسعه جهانی، چین پیشنهاد ایجاد BRI و جامعه ای با آینده مشترک برای بشر را ارائه کرد که نشان می دهد چین برای توسعه مشترک آینده بشر اهمیت زیادی قائل است.»

وی همچنین گفت که چین معتقد است شادی و پیشرفت مشترک انسان ها متکی به همبستگی و همکاری نوع بشر است. رئیسی با بیان اینکه ایران به سیاست تقویت اعتماد متقابل ایران و چین ادامه خواهد داد، خواستار پیشبرد مشترک طرح جامع همکاری راهبردی بدون تأثیرپذیری از شرایط منطقه ای و جهانی شد. وی گفت: «ایران قویاً بر این باور است که توسعه هماهنگ دو کشور مطمئناً راه را برای حرکت جامعه جهانی به سمت صلح، ثبات و توسعه هموار خواهد کرد.»